مقدمه

 

سازمان جهانی بهداشت (WHO) طب سنّتی و استفاده از گیاهان دارویی را به‌عنوان مکتب درمانی با سابقه 5000 ساله در چین، روم، یونان، مصر، هند، سوریه و ایران معرفی کرده است.

 

برخلاف دیدگاه عموم مردم مبنی بر بی­خطر بودن گیاهان دارویی، برخی از این گیاهان به شدت سمّی هستند و اکثر آن­ها در دوزهای بالا اثرات سمّی از خود نشان می­دهند. براساس گزارش پژوهشگران هشت درصد از کل مسمومیت­های گزارش­شده مربوط به مسمومیت با گیاهان است (3).

 

بنا بر تعریف هر گیاهی که مصرف آن اثرات غیرعادی و به دور از سلامت بر روی انسان و حیوانات ایجاد کند سمّی تلقی می­شود. این نوع از گیاهان معمولا دارای مزه تلخ، بوی بد، شیرابه شیری­رنگ، میوه سته (نوعی میوه گوشتی ناشکوفا که حاوی دانه است مانند انگور) و دانه­های قرمز هستند (8).

 

گیاهان سمّی حاوی مواد شیمیایی هستند که منجر به ایجاد تغییراتی زیان­بار در عملکرد حیوانات و انسان می­شوند. از دیرباز بشر این گیاهان را شناسایی کرده و تا کنون بیش از 1500 گونه سمّی معرفی شده است (4). پزشک مشهور ابوعلی­سینا برای استفاده از گیاهان سمّی جهت درمان انواع بیماری­ها از دوز پایین آن­ها استفاده کرده و همچنین نسخه­های مختلفی برای از بین‌بردن اثرات سمّی آن­ها ارائه داده است (3).

 

سمّیت برخی گیاهان در کل دوره رویش تغییری نمی­‌کند (مانند سورنجان، دم­اسب و فرفیون) اما در بعضی گیاهان با توجه به دوره رویش گیاه یا فصل دچار نوسان می­‌شود که این امر به‌دلیل تغییرات شیمیایی ایجادشده در گیاه یا شست­‌و­شوی گیاه بر اثر باران است. برای مثال بعضی گیاهان خانواده گندمیان و کاسنی با قرارگرفتن در معرض سرما یا گرمای ناگهانی و رطوبت زیاد تولید اسید پروسیک می‌­کنند که برای دام­ها سمّی است (2).

 

براساس گزارشات متعدد مسمومیت با گیاهان سمّی به صورت تصادفی، آگاهانه، به قصد درمان یا خودکشی است. بیشترین رده سنّی درگیر افراد 20-39 ساله هستند که از این گیاهان به‌عنوان غذا یا دارو استفاده کردند و مسمومیت تصادفی نیز اغلب در اطفال زیر نه سال رخ می‌­دهد.

 

مشکل اصلی در برخورد با مسمومیت گیاهی آن است که متاسفانه تعداد کمی از ما اسم محلی رایج گیاه را می‌دانیم یا یک گیاه چندین اسم رایج دارد. برای برطرف‌نمودن این مشکل دانستن نام علمی گیاه که متشکل از دو بخش (جنس و گونه) است راه‌گشا است.

 

براساس گزارش­های بدست آمده از مرکز مسمومین کودکان لقمان حکیم و بخش مسمومین بیمارستان خورشید استان اصفهان، بیشترین میزان مسمومیت مربوط به گیاهان کرچک (Ricinus communis)، تاتوره (Datura stramonium) و خرزهره (Nerium oleander) بوده است. سایر گیاهان رایج عامل مسمومیت اکالیپتوس (Eucalyptus camaldulensis)، شاهدانه (Cannabis sativa)، تره کوهی (Allium ampeloprasum)، گیاه ابریشم (Albizia lebbeck)، دیفن باخیا (Dieffenbachia amoena)، فرفیون یا شیرسگ (Euphorbia Helioscopia)، شیپوری (Calla palustris)، اسپند (Peganum harmala)، چشم خروس (Adonis aestivalis) و پنج انگشت (Vitex agnus-castus) هستند (7،6). در سایر منابع هندوانه ابوجهل (Citrullus colocynthisc) و سنا (Cassia senna) نیز ذکر شده­اند که اثرات سمّی دارند (5).

 

ترکیبات سمّی موجود در گیاهان اغلب شامل آلکالوئیدها، گلیکوزیدها، ساپونین­ها، تانن، اسیدهای آلی مانند اسید پروسیک و اسید اگزالیک، رزین، سولفور و ... است (2). اثرات سمّی گیاهان بر روی انسان و دام­ها شامل ایجاد انواع آلرژی (تنفسی یا پوستی) و ایجاد سمّیت داخلی در خون، اعصاب، ماهیچه، دستگاه گوارش، قلب، ریه، کبد، کلیه و جنین است (8).

 

برخی از گیاهان سمّی رایج در ایران

 

گیاهان سمّی خودرو

 

گیاهان خانواده گل­سرخیان (Rosaceae): گليكوزيدهای سيانوژنيك موجود در برگ، ساقه، پوست، هسته و دانه برخی گياهان خانواده گل­سرخیان همچون بادام تلخ، هلو، سیب، گیلاس، آلو و ... اثرات سمّی دارند. علایم مسمومیت با آن­ها شبیه مسمومیت با سیانور است و منجر به اختلال در تنفس، تپش قلب، سردرد، سرگیجه، استفراغ، تشنج و کما می­شوند (5).

 

تاتوره (Datura stramonium): گیاهی علفی و یک‌ساله، دارای گل­هایی به رنگ سفید تا ارغوانی (اغلب در قاعده گلبرگ ارغوانی رنگ است)، میوه خاردار (شکل 1) و دارای بوی قوی، ناپسند و نافذ که همه قسمت­های آن حاوی آلکالوئیدهای سمّی است اما دانه­ها حاوی بیشترین مقادیر مواد سمّی هستند. کندی حرکات روده، تاثیر بر سیستم عصبی، اختلال در تکلم، تشنج، توهم، اغما، خشکی پوست، افزایش دمای بدن، اتساع مردمک، احتباس ادرار و یبوست (5،14) و افزایش فشارخون از عوارض جانبی مصرف این گیاه است (6). با وجود اثرات سمی ذکرشده پژوهشگران از این گیاه به عنوان ضد درد و جهت درمان بیماری آسم بهره می­‌جویند (15).

 

 

بذرالبنج یا بنگ­دانه (Hyoscyamus niger): گیاهی خودور با برگ­های بیضوی یا کنگره­دار و گل­های درشت که در مزارع و دشت­ها به فراوانی یافت می­شود (شکل 2). همه قسمت­های این گیاه در دوزهای بالا سمّی می­باشد (8،14). اما از گیاه مذکور در دوزهای مشخص جهت درمان اختلالات روانی، صرع، زوال عقل، اضطراب، بی­خوابی، فلج، تشنج، مننژیت، سیاه سرفه، آسم، برونشیت، خونریزی لثه، دیابت، آرتریت روماتوئید، سوء هاضمه، نفخ، آب مروارید، ورم ملتحمه، دندان­درد و دردهای مرتبط با دستگاه ادراری به ویژه سنگ کلیه و دردهای روماتیسمی استفاده می­شود (9).

 

 

شوکران کبیر (Conium maculatum): گیاهی علفی با گل­آذین چتر و گل­های سفید که در تمام نواحی ایران و در مکان­های سایه­دار، مرطوب و کنار رودخانه می‌­روید (شکل 3). همه قسمت­های آن سمّی است اما گل و میوه دارای بیشترین سمّیت هستند. تاری دید، سردرد، سرگیجه، لرز، عدم تعادل، خشکی و سوزش گلو، تهوع، استفراغ، تعریق، اختلال تکلم، اختلال در تنفس و هوشیاری، تشنج، هذیان، کما و در نهایت مرگ از عوارض مصرف این گیاه است (5).

 

 

فرفیون یا شیرسگ (Euphorbia Helioscopia):  این گیاه علفی در سرتاسر جهان گسترش یافته و دارای شیرابه سمّی می­باشد. برگ­های فرفیون در قاعده قلبی­شکل بوده و دارای گل­آذین سیاتوم به صورت زنگوله­ای هستند (شکل 4). این گیاه حاوی ترکیباتی همچون پلی­فنل­ها، ترپنوئیدها، لیپیدها و روغن‌های فرار می­باشد که از آن جهت درمان ادم، سرفه، مالاریا، اسهال خونی و سرطان استفاده می­شود (17).

 

 

  اسپند (Peganum harmala): گیاهی با برگ­های باریک و گل­های سفیدرنگ که در مناطق نیمه­خشک رشد کرده و حاوی آلکالوئید است (شکل 5). همه قسمت­های آن برای دستگاه عصبی و گوارش سمّی می­باشد، اما اثرات ضدعفونی­کننده (ضدویروسی، ضدانگلی و ضدقارچی) دانه­های آن به اثبات رسیده است (1).

 

 

گل حسرت یا سورنجان (Colchicum): گیاهی علفی و چندساله و دارای پیاز بزرگ که گل­های آن (به رنگ سفید تا ارغوانی) در فصل پاییز باز می­شوند (شکل 6). ماده سمّی موجود در این گیاه کلشی­سین است که موجب عوارض گوارشی به صورت تهوع، استفراغ و اسهال شدید شده و در موارد شدید منجر به اختلال در عملکرد مغز، قلب، کبد و در نهایت کما می­شود (5). تاثیر فوق­العاده­ این گیاه بر درمان دردهای ناشی از آرتریت و نقرس به اثبات رسیده است (12).

 

 

شاهدانه (Cannabis sativa): گیاهی یک‌ساله و دارای برگ­هایی با حاشیه­های دندانه­دار و دمبرگ بلند، گل­های خوشه­ای زرد مایل به سبز و میوه کوچک و قهوه­ای مایل به خاکستری با بوی قوی و مطبوع که در شمال ایران می­روید (شکل 7). از این گیاه جهت تهیه مواد روان­گردان استفاده می­شود. عدم هوشیاری، رفتار تهاجمی و اختلال در جهت­یابی از اثرات سمّی آن است که گزارش شده است (5).

 

 

گیاهان زینتی سمّی

دیفن باخیا (Dieffenbachia amoena): نوعی گیاه زینتی با برگ­های پهن است (شکل 8) که به دلیل داشتن اگزالات کلسیم و پروتئین­های شبه هیستامین و سروتونین تماس با آن موجب درد، تحریک چشم، پوست و غشای مخاطی دهان، تورم لب، دهان، زبان و اختلالات تنفسی و بلع می­شود (5).

 

 

انگشتانه (Digitalis purpurea): گیاهی خودرو با گل­های قرمز ارغوانی و دارای خال­های قهوه­ای یا قرمز به صورت سنبله دراز است. اختلال در عملکرد دستگاه گوارش (تهوع، استفراغ و اسهال) و قلب، توهم، سردرد و سرگیجه، ضعف و اختلال دید از مهم‌ترین علایم مسمومیت با این گیاه هستند (5). ترکیبات موثره این گیاه متشکل از گلیکوزیدهای قلبی، ترکیبات فنلی و آلکالوئیدها هستند که جهت درمان مشکلات قلبی‌عروقی و سیستم عصبی بکار می­روند و همچنین دارای اثرات ضدسرطانی، ضدالتهابی، ضدمیکروبی و آنتی­اکسیدانی می­باشند (13).

 

 

خرزهره (Nerium oleander): گیاهی درختچه­ای و زینتی دارای گل­های درشت به رنگ سفید، زرد و صورتی و بذرهای کرک­دار است (شکل 10). حاوی گلیکوزیدهای متعدد است که خوردن یک برگ آن اثرات سمّی بر قلب داشته و می­تواند منجر به مرگ شود. نشانه­های مسمومیت این گیاه شبیه گیاه انگشتانه است (5).

 

 

کرچک (Ricinus communis): این گیاه دارای برگ­های بزرگ و پنجه­ای شکل و میوه خاردار می­باشد (شکل 11). خوردن بذر کرچک سمّی و حتی کشنده است زیرا حاوی ترکیباتی می­باشد که به سلول­های روده متصل شده و موجب همولیز گلبول­های قرمز می­شوند (5،16). تهوع، استفراغ، اسهال خونی، ازدست رفتن آب بدن، اختلال در هوشیاری، تشنج، آسیب به کبد، طحال و غدد لنفاوی و در نهایت اختلال در سیستم قلبی‌عروقی و تنفسی نیز گزارش شده است که می­تواند کشنده باشد (6).

 

 

پیچ تلگرافی (Vinca minor): گیاهی با گل­هایی به رنگ آبی یاسی، بنفش و به‌ندرت سفید است (شکل 12) که برخی منابع به سمّی­بودن آن اشاره نمودند. برگ­های آن حاوی آلکالوئید وینکامین می­باشد که دارای فعالیت محافظت­کننده عصبی و اتساع عروق مغزی است. اثرات ضدسرطانی، ضدباکتری، تعدیل گردش خون مغز و همچنین تاثیر مطلوب بر اختلالات مغزی افراد مسن مانند اختلال حافظه، سرگیجه و سردرد نیز مشاهده شده است (8،10،11).

  

---

منابع

1. اسماعیلی­نژاد، م.، نیک­نیا، س.، اسماعیلی­نژاد، ف.، مظاهری، س. (1389). بررسی خواص آلکالوئیدهای گیاه اسپند. همایش ملی گیاهان دارویی.
2. اکبرزاده، م. (1381). معرفی و نحوه مدیریت گیاهان سمّی در جهت جلوگیری از مسمومیت دامها در منطقه ییلاقی شرق مازندارن. تحقیقات مرتع و بیابان ایران، 9(2)، 459-769. doi: 22092/ijrdr.2001.119910
3. دده­زاده، ع.، آزادمرد میرچی، ص.، رئیسی، د.، علی­پوری پرویزیان، م.، توانگو، ز. (1402). مروری بر گیاهان دارویی سمّی و پادزهر آنها از دیدگاه ابن­سینا. مجله طب سنتی اسلام و ایران، 14(4)، 253-268.
4. شیرمردی، ح.­ع.، حیدری، ق.، غلامی، پ.، فیاض، م.، زارع، ن. (1392). شناسایی و معرفی گیاهان سمّی منطقه حفاظت­شده قیصری در استات چهارمحال و بختیاری. مجموعه مقالات اولین همایش ملی مدیریت منابع طبیعی.
5. عبدالهی، م.، سلطانی­نژاد، ک. (1381). مروري بر اثرات سمي گياهان در انسان. گیاهان دارویی، 1-12
6. قشلاقی، ف.، هاشمی، ه.، حداد، ش.، معمار، ر. (1401). بررسی اپیدمیولوژیک بیماران مسموم با گیاهان سمّی در اصفهان. مجله دانشگاه علوم پزشکی مازندران، 32(209)، 200-205
7. کوشانفر، الف. (1383). مسمومیت­های گیاهی. همایش سم­شناسی و مسمومیت­های ایران.
8. مظفریان، و. (1400). تنوع گیاهان سمّی در ایران. طبیعت ایران، 6(4)، 47-82. doi:10.22092/irn.2021.124818
9. Al-Snafi, A.E. (2018). Therapeutic importance of Hyoscyamus species grown in Iraq (Hyoscyamus albus, Hyoscyamus niger and Hyoscyamus reticulates)- A review. IOSR Journal of Pharmacy, 8(1),18-32.
10. Ciorîță, A., Zăgrean-Tuza, C., Moț, A.C., Carpa, R., Pârvu, M. (2021). The phytochemical analysis of Vinca species leaf extracts is correlated with the antioxidant, antibacterial, and antitumor effects. Molecules, 26(10), 3040. doi:10.3390/molecules26103040
11. Farahanikia, B., Akbarzadeh, T., Jahangirzadeh, A., Yassa, N., Shams Ardekani, M.R., Mirnezami, T., Hadjiakhoondi, A., Khanavi, M. (2011). Phytochemical Investigation of Vinca minor Cultivated in Iran. Iranian Journal of Pharmaceutical Researh, 10(4), 777-785.
12. Frederick, D., Malkinson, M.D. (1982). Colchicine new uses of an old, old drug. JAMA Dermatology, 118(7), 453-457. doi: 10.1001/archderm.118.7.453.
13. Karakoti, H., Kumar, R., Mahawer, S.K., Rout, S, Mali, S.N., de Oliveira, M.S. (2025). A comprehensive insight into the phytochemistry, pharmacology, and therapeutic potential of Digitalis purpurea Asian Journal of Organic Chemistry, e202400657. doi:10.1002/ajoc.202400657
14. Perveen, S., Wadud, A. (2022). Toxicity study of Datura stramonium and Hyoscyamus niger L. in reference to unani concept of therapeutic interchange. International Journal of Pharmaceutical Sciences Review and Research, 77(2), 167-173. Doi: 10.47583/ijpsrr.2022.v77i02.027
15. Soni, P., Siddiqui, A.A., Dwivedi, J., Soni, V. (2012). Pharmacological properties of Datura stramonium as a potential medicinal tree: An overview. Asian Pacific Journal of Tropical Biomedicine, 2, 1002-1008. doi:10.1016/S2221-1691(13)60014-3
16. Worbs, S., Köhler, K., Pauly, D., Avondet, M-A., Schaer, M., Dorner, M.B., Dorner, B.G. (2011). Ricinus communis Intoxications in human and veterinary medicine—a summary of real cases. Toxins, 3(10), 1332-1372. doi;10.3390/toxins3101332
17. Yang, Y., Chen, X., Luan, F., Wang, M., Wang, Z., Wang, J., He, X. (2021). Euphorbia helioscopia: A phytochemical and pharmacological overview. Phytochemistry, 184, 112649. 10.1016/j.phytochem.2020.112649

آزاده صفاریزدی

برای خواندن مقالات بیش‌تر از این نویسنده ضربه بزنید.